Hayvanların aynada kendilerini tanıyıp tanıyamadıklarına dair araştırmalar 1970 yılında başladı ve o zamandan bu yana sadece bir avuç tür testi geçti.
Hayvanlar aynada kendilerini tanıyabilir mi?
Hayvanlar dünyasında zeka ve algı üzerine yapılan araştırmalar, bizlere her geçen gün yeni bir bakış açısı sunuyor. Özellikle evcil hayvanlarımızın aynadaki yansımalarına verdikleri tepkiler, onların bilinç düzeyi hakkında merak uyandırıyor. Habertürk’te yer alan habere göre peki, patili dostlarımız aynada kendilerini tanıyabiliyor mu?
Bilim insanları, 1970 yılında yayınlanan şempanzeler (Pan troglodytes) üzerine yapılan araştırmadan başlayarak çok çeşitli türlerde ayna tanıma testleri gerçekleştirmiştir. Karıncalardan manta vatozlarına ve Afrika gri papağanlarına (Psittacus erithacus) kadar çeşitli hayvanlar, bir ayna sunulduğunda öz farkındalık belirtileri açısından incelenmiştir.
Küçük bir kısmı kendilerine baktıklarını fark etmiştir. Birçoğu fark etmiyor. Ve bir kısmı da sonuçsuz davranışlar sergilemiştir. Bu karışık sonuçlar, araştırmacıların testin yararlılığını ve bilim insanlarının hayvan bilişini anlamalarına nasıl yardımcı olduğunu tartışmalarına yol açtı.
1970 yılında yapılan şempanze deneylerinde dört şempanzeye anestezi uygulanmış ve yüzlerine kırmızı boya sürülmüştür. Uyandıklarında, aynada işaretlenmiş bölgeleri incelediler ve kendilerini gördüklerini anladıklarını gösterdiler.
İşaret testi artık ayna öz farkındalığının en kesin kanıtı olarak kabul ediliyor. Diğer büyük maymunlar da bu testi geçmiştir. Orangutanlar 1973 yılında yapılan bir çalışmada kendilerini tanımış ve hatta vücutlarındaki işaretleri tespit etmişlerdir.
Bonobolar, 1994 yılında yapılan bir çalışmada, vücutlarının başka türlü göremeyecekleri bölgelerini ayna kullanarak incelerken gözlemlenmiştir. Goriller için sonuçlar daha yetersiz kalmıştır. Maymunlar genellikle yansımalarını başka bir hayvan olarak görürler – ancak bir dizi tartışmalı çalışma, bazı türlerin kapsamlı eğitim rejimlerinin ardından kendilerini tanımlayabildiğini göstermiştir.
Bu durum diğer hayvanlar için de geçerli olup, bu çalışmaların sonuçları hakkında şüphe uyandırmaktadır. İngiltere’deki Cardiff Üniversitesi’nde bilişsel psikolog olan ve güvercinlerde öğrenme üzerine çalışan Ellen O’Donoghue, “Bu eğitim süreci, ayna testinin sonuçlarını gerektiren türler için geçersiz mi kılıyor?” diye soruyor.
Yakın zamana kadar, testi ikna edici bir şekilde geçen diğer tek karasal memeli, Bronx Hayvanat Bahçesi’ndeki bir Asya filiydi (Elephas maximus). Bununla birlikte, Neuron dergisinde Ocak 2024’te yapılan bir çalışma, farelerin de aynada kendi vücutlarında yapılan değişiklikleri fark edebildiğini öne sürdü.
Yunuslar üzerinde yapılan çalışmalar, onların da kendi yansımalarını fark edebildiklerini göstermektedir. Ayna yerine video kullanılan 1995 tarihli bir çalışma ve ayna kullanılan 2001 tarihli bir çalışma, yunusların vücutlarındaki izleri incelemek için kendi görüntülerini kullandıklarını göstermiştir.
2008 yılında, Avrasya saksağanlarını (Pica pica) inceleyen araştırmacılar, memeli olmayan hayvanların aynada kendilerini tanıyabildiklerine dair ilk kanıtı bulmuşlardır. Güvercinler de testi geçmiştir – ancak sadece sıkı bir koşullandırma döneminden sonra. Ve 2022’de vahşi Adélie penguenleri (Pygoscelis adeliae) de ayna öz farkındalığı belirtileri gösterdi, ancak vücutlarını işaretlemek yerine boyunlarına yerleştirilen renkli önlüklere tepki vermediler.
Daha düşük dereceli hayvanlar üzerinde yapılan testlerin özellikle tartışmalı olduğu kanıtlanmıştır. 2015 yılında yapılan bir çalışmada, karıncaların yansımalarına bakarken kafalarındaki mavi boyayı çıkarmaya çalıştıkları için bir miktar öz farkındalığa sahip olabilecekleri öne sürülmüştür.
İki çalışma balıkların kendilerini tanıyabileceklerini öne sürmüştür. Bunlardan biri 2016’da yapılmış ve manta vatozlarının ayna gösterildiğinde kendilerini incelediklerini ve baloncuklar üflediklerini ortaya koymuştur. Ancak herhangi bir işaret testi yapılmamıştır. 2019 yılında temizleyici mürekkep balıkları (Labroides dimidiatus) üzerinde yapılan bir deneyde ise, balıkların aynada kendilerini gördükten sonra alt taraflarında oluşan boya izlerini silmeye çalıştıkları görülmüştür.
2024 yılında yapılan fare çalışmasında ise araştırmacılar, farelerin vücutlarındaki lekeleri çıkardıklarını; lekeleri görebilenlerin bunları çıkardığını, kürk renkleriyle karıştığı için lekeleri göremeyen farelerin ise çıkarmadığını tespit etti. Araştırmacılar bir adım daha ileri giderek, fareler lekeleri çıkarırken beyinlerini de taradı.
Bu sözde daha ilkel organizmaların ayna testini geçerken, Afrika gri papağanları da dahil olmak üzere en zeki insan dışı hayvanlardan bazılarının başarısız olması, testin faydasını sorgulanır hale getirmiştir. Bu araştırmaların insani anlamda gerçek bir benlik duygusunu mu gösterdiği yoksa sadece sofistike bir bedensel farkındalığa mı işaret ettiği belirsizdir.
O’Donoghue yaptığı açıklamada, “Ayna testi benlik farkındalığının bir yönüne işaret edebilir. “Benlik farkındalığına ya hep ya hiç olarak bakma eğilimi var. Bu muhtemelen doğru değil. Muhtemelen daha çok bir derecelendirmedir” ifadelerine yer verdi.
