Kırmızı ışıkta geçmek. Dolandırıcılığa kanmak. Arkadaşlardan uzaklaşmak. Hafıza kaybı demansın, özellikle de Alzheimer hastalığının en bilinen belirtisi. Ancak uzmanlar, erken beyin değişikliklerine işaret edebilecek başka uyarı işaretleri de olduğunu ve bunların özellikle unutkanlığın birincil belirti olmadığı demans türleri için önemli olduğunu söylüyor.

Tıpkı ara sıra yaşanan hafıza kayıpları gibi, bu sorunlar da yaşa veya sağlığa bağlı diğer değişikliklere atfedilebilir, bu nedenle uzmanlar bunların tek başına demans için tehlike işareti olmadığını vurguluyor. Ancak, özellikle bir arada görüldüklerinde, bir doktora görünme zamanının geldiğinin işareti olabilirler.

1. Finansal sorunlar

Demanslı kişiler, hafıza kaybı veya diğer bilişsel semptomlar ortaya çıkmadan yıllar önce para sorunları veya kredi puanlarında düşüş yaşayabilirler. Örneğin faturalarını ödemeyi unutabilir ya da artık bir bütçeye bağlı kalamayabilirler. San Francisco’daki California Üniversitesi’nde nöroloji profesörü olan Dr. Winston Chiong, “Finansal kötü yönetimin hassas bir gösterge olabilmesinin nedenlerinden biri, çoklu beyin bölgelerinin etkileşimini içeren karmaşıklıkta olmasından” dedi. Sonuç olarak, mali durum, bir kişinin bilişindeki çatlakların ortaya çıkmaya başladığı ilk alanlardan biri olabilir.

Zayıf finansal karar verme, özellikle frontotemporal demans hastaları için endişe vericidir; bu, hastalığın çok erken dönemlerinde muhakemenin etkilendiği nispeten nadir bir demans türüdür. Bu durumdaki bazı kişiler büyük, düşüncesizce alışverişler yapabilirler. Diğerleri ise normalde güvenmeyecekleri kişilere güvenerek dolandırılma risklerini artırabilirler.

2. Uyku sorunları

Uyku bozuklukları insanlar yaşlandıkça daha yaygın hale gelebilir ve yaşlı yetişkinler daha hafif uyuma ve eskisinden biraz daha erken yatıp kalkma eğiliminde. Bu da tamamen normaldir. Ancak bir kişinin uyku alışkanlıklarında belirgin değişiklikler varsa, sabahları saat 3’te başlıyorlarsa veya gün boyunca uyanık kalamıyorlarsa, bu demans belirtisi olabilir.

Stanford Üniversitesi’nde nöroloji ve nörolojik bilimler eğitmeni olan Joe Winer, “Beyin sapında olduğu gibi, uyku ve uyanıklık döngülerini düzenlemek için gerçekten önemli olan bazı beyin bölgeleri, Alzheimer hastalığından ilk etkilenenlerdir. Dolayısıyla, bir kişide herhangi bir hafıza belirtisi görülmeden yıllar önce uyku düzeninde değişiklikler yaşanabilir” dedi.

Özellikle Lewy cisimcikli demansta (bir başka ilerleyici beyin bozukluğu türü) meydana gelebilecek bir değişiklik, kişinin rüyalarını canlandırmaya başlamasıdır. Bu durum Lewy cisimcikli demans ile ilişkili olan Parkinson hastalığı için de geçerlidir. Normalde, REM uykusundayken kaslarımız felç olur, bu da en canlı rüyaları görme eğiliminde olduğumuz zamandır. Ancak bu iki nörodejeneratif hastalıkta, toksik proteinler beyin sapında uyku felcini kontrol eden hücrelere saldırır.

McGill Üniversitesi’nde nöroloji ve beyin cerrahisi profesörü olan Dr. Ronald Postuma, REM uykusu davranış bozukluğu olarak adlandırılan bu durumun sadece normal uykuda yürüme veya uykuda konuşma olmadığını söyledi. Kliniğinde hastalar genellikle “partnerlerinin rüyalarında kendilerine vurduklarını, çığlık attıklarını, bağırdıklarını” söylemeleri üzerine geliyorlar.

3. Kişilik değişiklikleri

Geçen yıl yayınlanan bir çalışmada araştırmacılar, demanslı kişilerin herhangi bir bilişsel bozukluk belirtisi göstermeden önce dışa dönüklük, uyumluluk ve vicdanlılık özelliklerinde ufak düşüşler yaşadıklarını tespit etti. Çalışmayı yöneten Florida Eyalet Üniversitesi’nde davranış bilimleri ve sosyal tıp profesörü olan Angelina Sutin, bu kişilik değişikliklerinin demans belirtileri ortaya çıktıkça hızlandığını söyledi.

Araştırma standartlaştırılmış bir kişilik testi kullanılarak yapılmış olsa da, günlük davranışlarda dikkat edebileceğiniz birkaç değişiklik var. Örneğin dışa dönüklükteki bir azalma, kişinin daha içine kapanık hale gelmesi veya sosyal çevresinin daralması sayılabilir. Sutin, birinin “Artık o kadar sık dışarı çıkmadığını söylemek, hafızasının ne kadar azaldığını fark etmekten daha kolay olabilir” dedi. Bu kişilik değişikliklerinden bazıları, beyinde meydana gelen hasarın bir sonucu olarak kendiliğinden ortaya çıkabilir. Örneğin frontotemporal demansta, kişinin daha az güvenen ve arkadaş canlısı hale geldiği durumlardaki düşüş, durumun önemli bir bileşeni olan frontal korteksteki beyin hacminin azalmasıyla bağlantılıdır.

Diğer zamanlarda, değişiklikler bilişsel semptomlar nedeniyle ortaya çıkabilir. Örneğin, Alzheimer hastalığı olan bir kişi, hafızası azaldıkça daha az vicdanlı görünebilir, giderek daha düzensiz hale gelebilir veya işte veya evde işlerini tamamlamakta zorluk çekebilir.

4. Sürüş zorlukları

Mali durumla başa çıkmanın yanı sıra, araba kullanmak da insanların her gün gerçekleştirdiği en karmaşık bilişsel davranışlardan biridir. Louis’deki Washington Üniversitesi’nde nöroloji doçenti olan Ganesh Babulal, araştırmasında direksiyon başındaki sorunların başka yerlerde ortaya çıkmadan yıllar önce ortaya çıkabileceğini göstermiştir. Babulal, araç kullanmanın “bilişsel sistemin nihai bir karışımı olduğunu” söyledi: Eğer yolunda gitmeyen bir şey varsa, bu ne yazık ki sürücünün kontrolünü tehlikeye atacak ve onu bir çarpışma ya da kaza riskiyle karşı karşıya bırakacaktır.

Bilişsel bozukluk, arabada çizikler, çamurluk çarpması (ya da kıl payı kurtulma) veya dur işaretleri ya da kırmızı ışıkta geçme şeklinde ortaya çıkabilir. İnsanlar ayrıca aniden fren yapabilir veya hızlanabilir ya da çok hızlı dönüşler yapabilir. Sonuç olarak Babulal, özellikle geceleri, kötü hava koşullarında veya trafiğin yoğun olduğu saatlerde araç kullanmayı bırakabileceklerini veya torunları ya da arabada başka yolcular varken araç kullanmak konusunda isteksiz hissedebileceklerini söyledi.

Elbette yaşlılıkla birlikte ortaya çıkabilen görme sorunları, nöropati veya ilaç yan etkileri gibi diğer fiziksel sorunlar da insanların araç kullanmasını etkileyebilir. Ancak birinin becerilerinde rahatsız edici değişiklikler fark ederseniz, konuşmak iyi olabilir.

5. Koku kaybı

Beynin koku alma sistemi olarak bilinen ve kokuyu kontrol eden bölümleri, Alzheimer hastalığı ve Lewy cisimcikli demansta ilk hasar gören bölgelerden bazılarıdır; bu durum Parkinson hastalığı için de geçerlidir. Bu rahatsızlıkları olan birçok kişi, diğer semptomlar ortaya çıkmadan yıllar, hatta on yıllar önce koku alma duyularını kaybetmeye başlar. Demans için risk faktörü olabilen ancak hastalığın kendisinden kaynaklandığı düşünülmeyen işitme ve görme kaybının aksine, koku kaybı nörodejenerasyonun en erken belirtilerinden biri gibi görünmektedir.

Farklı beyin hastalıkları insanların koku alma duyusunu farklı şekillerde etkiliyor gibi görünüyor. Örneğin, Alzheimer hastaları bir kokuyu tespit edebilme eğilimindedir, ancak onu yanlış tanımlayabilirler. Postuma, “Örneğin, ‘çok tatlı bir koku var, benzin olmalı’ gibi tepkiler verebiliyorlar” dedi. Buna karşılık, Parkinson ve Lewy cisimcikli demans hastaları genellikle “onlara bir koku verdiğimden bile şüphe duyuyorlar” diye ekledi.